Bydgoszcz po raz pierwszy pojawia się na kartach historii 28 czerwca 1238 r. W „Roczniku kapituły gnieźnieńskiej” zostaje wtedy wymieniony kasztelan bydgoski o imieniu Sulisław. Choć nazwa „Bydgoszcz” jeszcze wówczas nie pada, to wiemy, że wymieniony Budegac to właśnie gród nad Brdą.
-->> z Kartą Turysty zwiedzasz taniej <<--
Bydgoszcz, jako gród strzegący przeprawy przez rzekę, została najprawdopodobniej założona na początku XI w. w okolicy dzisiejszego kościoła pw. św. Andrzeja Boboli. W bezpośrednim sąsiedztwie grodu rozwinęło się od południa podgrodzie, na obszarze którego w XIII w. powstała najstarsza bydgoska świątynia pw. św. Idziego (już nieistniejąca). Na początku XIV w. kasztelania bydgoska stała się częścią księstwa bydgosko-wyszogrodzkiego, jako najbardziej wysunięta na północ, stała się fragmentem pogranicza polsko-krzyżackiego. W trakcie jednej z wojen polsko-krzyżackich (1327-1332), najważniejsze grody księstwa zostały spalone przez Krzyżaków i w rezultacie dostały się wraz z Kujawami pod kontrolę rycerzy zakonnych.
Na mocy pokoju kaliskiego z 1343 r. Kazimierz Wielki odzyskał Kujawy wraz z Bydgoszczą, z którą król wiązał konkretne plany i w przyszłości miała się ona stać głównym grodem północnych Kujaw. Wyszogród natomiast, po zniszczeniach z 1330 r., nie został odbudowany. 19 kwietnia 1346 r. król Kazimierz III nadał Bydgoszczy prawa miejskie. Akt lokacyjny wystawiony w Brześciu Kujawskim nadawał gminie miejskiej prawo magdeburskie. Nowa osada miała powstać na niezamieszkałej równinie położonej nieco na zachód od istniejącego już grodu. Kazimierz Wielki pragnął by nowe miasto nazywało się Królewiec (Koenigsburg), jednakże nowa nazwa nie przyjęła się wśród mieszkańców. Bydgoszcz otrzymała od króla szereg przywilejów, w tym prawo prowadzenia handlu spławnego oraz prawo bicia monety. Z rozkazu króla na terenie dawnego grodu został wzniesiony murowany zamek – siedziba kasztelana. W 1370 r. starostwo bydgoskie otrzymał w posiadanie wnuk Kazimierza – Kaźko słupski . Zamek bydgoski stał się jego ulubioną rezydencją, niezwykle często i chętnie tutaj przebywał, tutaj także umarł w 1377 r. Kolejne stulecia, szczególnie wiek XV i XVI, to okres dynamicznego rozwoju. W tym czasie Bydgoszcz stała się jednym z największych miast Rzeczypospolitej. W 1397 r. dzięki staraniom królowej Jadwigi do miasta przybywają karmelici, lokując tu swój konwent. Po Gdańsku i Krakowie, jest to trzecia siedziba tego zakonu w Polsce. Bydgoszcz odegrała istotną rolę w wielkiej wojnie z zakonem krzyżackim (1409-1411). Szczególnie zasłużył się podczas niej starosta bydgoski Janusz Brzozogłowy, rycerz Władysława Jagiełły.
W trakcie wojny trzynastoletniej z zakonem krzyżackim w Bydgoszczy często przebywał król Kazimierz Jagiellończyk. W tym czasie w mieście powstały ceglane mury obronne, otaczające Bydgoszcz od południa, a także gotycki kościół farny położony w narożniku rynku w bezpośrednim sąsiedztwie rzeki Brdy. Miasto rozwijało się dynamicznie dzięki handlowi rzecznemu – głównymi i docenianymi w Polsce produktami eksportowymi miasta były wyroby garncarskie oraz piwo bydgoskie. W 1480 r. do Bydgoszczy przybył zakon bernardynów, który odegrał niezwykle istotną rolę w historii miasta. W bezpośrednim sąsiedztwie zabudowań klasztornych Bernardyni wznieśli gotycką świątynię (obecnie kościół garnizonowy pw. Najświętszej Maryi Panny Królowej Pokoju), stworzyli bogato wyposażoną bibliotekę, której zbiory częściowo przetrwały do dziś . W owym czasie urząd starosty bydgoskiego sprawowali przedstawiciele niezwykle zamożnej i wpływowej rodziny Kościeleckich (urzędowali na zamku bydgoskim przez niemal 150 lat). W 1594 r. faworyt króla Zygmunta III Wazy Stanisław Cikowski otworzył na Wyspie Młyńskiej prywatną mennicę, na początku XVII w. przekształconą w mennicę królewską. W 1621 r., z okazji polskiego zwycięstwa nad Turkami pod Chocimiem, w bydgoskiej mennicy wybito jedną z najcenniejszych i największych monet w historii Europy – 100 dukatów Zygmunta III Wazy. Bydgoszcz liczyła wtedy około 5 tysięcy mieszkańców i należała do największych miast I Rzeczypospolitej. W strukturze społecznej miasta dominowali Polacy, ale w mieście istniały znaczące kolonie – niemiecka i szkocka. Wielokulturowy obraz Bydgoszczy dopełniali Żydzi (choć formalnie obowiązywał ich zakaz osiedlania się na terenie miasta na mocy przywileju królewskiego z 1555 r, dlatego mieszkali w pobliskim Fordonie, a w Bydgoszczy pojawiali się głównie podczas jarmarków) oraz pojedyncze rodziny włoskie (niejaki Stefan Parkuzi kilkakrotnie pełnił funkcję burmistrza miasta).
Największa katastrofa w historii miasta miała miejsce w połowie XVII wieku podczas II wojny północnej. Bydgoszcz, podobnie jak niezliczone miasta i miasteczka polskie, została zniszczona podczas najazdu Szwecji na Rzeczpospolitą, tzw. potopu szwedzkiego (1655-1660). O miasto toczyły się ciężkie walki, kilkukrotnie przechodziło z rąk do rąk, skutkiem czego były ogromne straty. Miasto straciło bezpowrotnie wiele ze swoich najstarszych zabytków: przede wszystkim zrujnowano zamek wzniesiony z rozkazu Kazimierza Wielkiego oraz średniowieczne obwarowania miasta. Szwedzi pozostawili po sobie ślad w postaci nazwy, jednego z większych obecnie, osiedli mieszkaniowych – Szwederowa, miejsca ulokowania szwedzkiego obozu. Inną interesującą „pamiątką” czasów „potopu” jest jeden z najciekawszych i najstarszych widoków Bydgoszczy autorstwa Erika Dahlberga z 1657 r. W trakcie wojny ze Szwecją król Jan Kazimierz i elektor pruski Fryderyk Wilhelm Hohenzollern podpisali na bydgoskim Starym Rynku, na schodach kościoła jezuickiego, słynne traktaty welawsko-bydgoskie. Traktaty te pozwalały Rzeczpospolitej rozbić niebezpieczny sojusz antypolski, niestety stały się fundamentem, na którym powstało w przyszłości Królestwo Pruskie, jeden z trzech zaborców Polski w XVIII w. Zarazy przywleczone do miasta przez wojska, pożary, a w końcu III wojna północna (1700-1721) dopełniły dzieła zniszczenia. Szkody wojenne wraz z dramatycznym spadkiem liczby ludności doprowadziły do tego, że Bydgoszcz podupadła i przestała być liczącym się ośrodkiem gospodarczym na kilkadziesiąt lat. W 1772 r., na skutek I rozbioru Polski, Bydgoszcz została włączona w granice Prus, w ramach nowoutworzonej prowincji Prusy Zachodnie.
W czerwcu 1772 r. w Bydgoszczy przebywał władca Prus Fryderyk II Wielki, który decydując się na budowę kanału łączącego Odrę i Wisłę, wyznaczył miastu ważną rolę w swoim królestwie. W momencie przejęcia Bydgoszczy przez Prusy, miasto liczyło najprawdopodobniej około 800 mieszkańców, jednak zaborca zainwestował tutaj ogromne fundusze, czego skutkiem stał się dynamiczny rozwój miasta i szybki wzrost ludności. Bydgoszcz (nazywana wówczas z niemieckiego Bromberg) została wyznaczona na siedzibę władz Obwodu Nadnoteckiego, dzięki czemu zyskała na znaczeniu jako ważny ośrodek administracyjny. W niezwykle krótkim czasie, w latach 1773-1774, z rozkazu Fryderyka II, przekopany został Kanał Bydgoski, niezwykłe osiągnięcie inżynieryjne, które zapewniło miastu długie lata stabilnego wzrostu i dobrobytu. Bydgoszcz ponownie stała się znaczącym ośrodkiem handlowym i na początku XIX w. liczyła kilka tysięcy mieszkańców. W trakcie powstania kościuszkowskiego w 1794 r. generał Jan Henryk Dąbrowski odebrał gród nad Brdą zaborcy. Przez dwa tygodnie, do upadku insurekcji, miasto znajdowało się w polskich rękach. W 1806 r., po bitwach pod Jeną i Auerstadt, ziemie zaboru pruskiego przejął Napoleon Bonaparte. Bydgoszcz, jako stolica departamentu, stała się częścią Księstwa Warszawskiego powołanego do życia przez cesarza Francuzów. Nastąpił wówczas dalszy gospodarczy rozwój miasta, działały garbarnie, farbiarnie, browary i wiele młynów. Po klęsce Napoleona Bydgoszcz wróciła pod panowanie pruskie.
W 1851 r. miasto otrzymało połączenie kolejowe z Berlinem. Uroczyste otwarcie linii kolejowej odbyło się w obecności króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV. Bydgoszcz została siedzibą pierwszej na świecie dyrekcji kolejowej – Królewskiej Dyrekcji Kolei Wschodniej, zajmującej się rozbudową i nadzorem linii kolejowych we wschodnich prowincjach pruskich. Budowa dworca przyczyniła się do rozwoju miasta w kierunku północno-zachodnim. W niezwykle krótkim czasie powstało bydgoskie Śródmieście o prawdziwie wielkomiejskiej zabudowie. Druga połowa XIX i początek XX w. to okres niebywale dynamicznego rozwoju miasta, którego liczba mieszkańców na początku XX w. dochodzi do 100 tysięcy. Nastąpiła szybka elektryfikacja miasta, już w 1896 r. na ulice Bydgoszczy wyjechały tramwaje elektryczne (tramwaje konne kursowały od 1888 r.). Wzniesiono wówczas wiele okazałych budynków użyteczności publicznej, na czele z gmachem Teatru Miejskiego oraz siedzibą Dyrekcji Kolei Wschodniej. Budynki projektują dla małego Berlina („Klein Berlin”), jak wówczas nazywano Bydgoszcz, lokalni i niemieccy architekci. Krótko przed wybuchem I wojny światowej projekt rozbudowy miasta przygotowuje znany urbanista Hermann Stübben. W mieście niezwykle szybko rozwija się przemysł, powstają dziesiątki małych i średnich zakładów przemysłowych. Koniec pruskiego panowania w mieście przynosi I wojna światowa.
20 stycznia 1920 r., na mocy postanowień traktatu wersalskiego, Bydgoszcz powraca do Polski. Repolonizacja miasta przybiera tak wielki wymiar, że gród nad Brdą, obok Poznania, staje się jednym z najbardziej polskich miast w okresie międzywojennym. Postępuje dalszy urbanistyczny, ekonomiczny i kulturalny rozkwit miasta. Bydgoszcz, drugie co do wielkości miasto województwa poznańskiego, pozostaje jednocześnie największym ośrodkiem gospodarczym Pomorza. W 1923 r. powstało działające do dziś Towarzystwo Miłośników Miasta, jedno z najstarszych towarzystw tego typu w Polsce. 4 stycznia 1937 r. nadawanie rozpoczęło Radio Polskie w Bydgoszczy. W 1938 r. na mocy reformy administracyjnej Bydgoszcz weszła w skład województwa pomorskiego.
Krwawe piętno na historii miasta odcisnęła II wojna światowa. W pierwszych dniach wojny (3-4 września) doszło w Bydgoszczy do dywersji niemieckiej, wydarzenia, które propaganda III Rzeszy określiła mianem „bydgoskiej krwawej niedzieli”. Wycofujące się przez miasto oddziały armii „Pomorze” zostały niespodziewanie zaatakowane przez niemieckich dywersantów. Dywersja została szybko stłumiona, a odpowiedzialnych ukarano. 5 września 1939 r. miasto zajęły wojska niemieckie i rozpoczął się okres okupacji. Naziści dokonali masowych egzekucji mieszkańców Bydgoszczy, zarówno na głównym placu miasta, jak i w okolicznych lasach, przede wszystkim, w fordońskiej „Dolinie Śmierci” (odnośnik do Doliny Śmierci). Usprawiedliwieniem dla egzekucji stały się wydarzenia wspomnianej „bydgoskiej krwawej niedzieli”. Naziści zniszczyli częściowo zabytkową zabudowę Starego Miasta, przede wszystkim wschodnią pierzeję ul. Mostowej i zachodnią pierzeję Rynku, poszerzając wąskie uliczki bydgoskiej starówki i przygotowując miejsce pod nowy, monumentalny budynek ratusza i plac defilad. Jednocześnie we wschodniej części miasta ruszyła budowa potężnej fabryki dynamitu „DAG Fabrik Bromberg”, w której pracowały setki pracowników przymusowych. Bydgoszczanie mają swój udział w zwycięstwie nad wojskami niemieckimi – bydgoszczanin Marian Rejewski bardzo mocno przyczynił się do złamania kodu „Enigmy”, natomiast informacje pozyskane przez Augustyna i Romana Trägerów doprowadziły do zbombardowania niemieckiego ośrodka badawczego w Peenemünde, gdzie pracowano nad rakietami V1 i V2. W styczniu 1945 r. Bydgoszcz została uwolniona spod niemieckiej okupacji przez wojska sowieckie oraz I Armię Wojska Polskiego.
Od marca 1945 r. gród nad Brdą był najpierw stolicą województwa pomorskiego, później bydgoskiego. Lata powojenne to dalszy, intensywny rozwój miasta. Powstały nowe osiedla, m.in. Kapuściska, Błonie, Wyżyny, a także największa obecnie dzielnica miasta, Nowy Fordon. W związku z budową tego ostatniego, w 1973 r. do Bydgoszczy zostało włączone miasteczko Fordon. Nastąpił dynamiczny rozwój przemysłu, zwłaszcza chemicznego, spożywczego i elektrotechnicznego. Władze miasta rozbudowały znacząco istniejące zakłady przemysłowe – dumą miasta stały się takie zakłady jak Eltra, Jutrzenka, Zachem, Kobra, Kabel oraz Romet. W latach 70. XX w. na północ od centrum miasta powstał Leśny Park Kultury i Wypoczynku Myślęcinek, rozległy park miejski zwany płucami Bydgoszczy. Ważną rolę w życiu Bydgoszczy odgrywa muzyka. Dzięki staraniom, m.in. Andrzeja Szwalbego , w latach 50. XX w. działalność rozpoczynają Państwowa Filharmonia Pomorska oraz teatr operowy. W krótkim czasie obie instytucje zyskały uznanie i szerokie grono wielbicieli zarówno w Polsce, jak i za granicą. Obie doczekały się siedzib, które do dziś są najbardziej rozpoznawalnymi budowlami w mieście.
Bydgoszczanie mają swój wkład także w obalenie komunistycznego reżimu Rzeczypospolitej Ludowej. W 1956 r. w ramach protestu przeciw braku wolności słowa, zniszczona została radiostacja na Wzgórzu Dąbrowskiego, zagłuszająca zagraniczne audycje przeznaczone dla Polski. 16 marca 1981 r. doszło w Bydgoszczy do ogólnopolskiego strajku chłopskiego zorganizowanego przez rolniczą „Solidarność”. W trakcie tzw. „Bydgoskiego Marca”, podczas sesji Wojewódzkiej Rady Narodowej, pobito dotkliwie zaproszonych członków bydgoskiej „Solidarności”, z Janem Rulewskim na czele.
W 1999 r. Bydgoszcz została współstolicą (wraz z Toruniem) nowo utworzonego województwa kujawsko-pomorskiego. W 2004 r., decyzją papieża Jana Pawła II, zostaje ustanowiona diecezja bydgoska. W związku z tym najstarszy bydgoski kościół, późnogotycka fara, został podniesiony do rangi katedry. Rok później powstaje na bazie Akademii Bydgoskiej pierwszy bydgoski uniwersytet: Uniwersytet Kazimierza Wielkiego. W listopadzie 2006 r. gród nad Brdą wzbogacił się o drugi, powstały z przekształcenia Akademii Techniczno-Rolniczej, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich. Dziś Bydgoszcz to znaczący ośrodek przemysłowy (m.in. Bydgoski Park Technologiczno-Przemysłowy, PESA, Unilever, Atos) i kulturalny (m.in. Filharmonia Pomorska, Opera Nova, Teatr Polski, Muzeum Okręgowe, Galeria Miejska bwa). Miasto tętni również życiem sportowym (siatkówka, lekkoatletyka, piłka nożna , żużel, koszykówka, wioślarstwo), a to dzięki nowoczesnej infrastrukturze (m.in. Hala Widowiskowo-Sportowa Łuczniczka, Stadion Zawiszy, marina, tor regatowy). Bydgoszcz to także miasto akademickie, działają tutaj dwa uniwersytety, Akademia Muzyczna, Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, a także kilka dużych niepublicznych uczelni wyższych, na których łącznie studiuje około 40 tysięcy osób. Miasto posiada chlubne tradycje wojskowe, które obecnie kontynuowane są przez Inspektorat Wsparcia Sił Zbrojnych oraz ośrodek szkoleniowy NATO – Centrum Szkolenia Sił Połączonych. Bydgoszcz jest także jednym z liderów w Polsce w zakresie rewitalizacji i przywracania mieszkańcom terenów nadrzecznych. Bydgoski Węzeł Wodny, część międzynarodowej drogi wodnej E70, wraz z Wyspą Młyńską są dumą miasta i jego istotnym wyróżnikiem. Wiele zabytków i symboli Bydgoszczy powstało na przestrzeni wieków właśnie nad wodą.
1 maja 2004 roku miasto świętowało wejście Polski do Unii Europejskiej. Z tej okazji odsłonięto rzeźbę "Przechodzącego przez rzekę", która szybko stała się nowym symbolem Bydgoszczy. W Bydgoszczy powstały również konsulaty honorowe Niemiec, Belgii, Czech, Chorwacji i Węgier.
W ostatnich latach Bydgoszcz konsekwentnie zwraca się ku wodzie. Zrewitalizowana Wyspa Młyńska wraz z nowoczesną przystanią stały się wizytówką miasta. Również dzięki takim inwestycjom, jak przebudowa bulwarów nad Brdą, czy rewitalizacja parku nad Starym Kanałem Bydgoskim bydgoszczanie oraz goście odwiedzający Bydgoszcz zyskują kolejne miejsca rekreacji i wypoczynku nad rzeką. Inne duże inwestycje w infrastrukturę turystyczną, jak przystosowanie i udostępnienie zwiedzającym dawnej niemieckiej fabryki dynamitu "DAG Fabrik Bromberg" jako Exploseum, utworzenie Muzeum Wodociągów w zabytkowej wieży ciśnień oraz Lesie Gdańskim czynią bydgoską ofertę turystyczną coraz bardziej różnorodną. Odsłonięta w 2013 roku Łucznika Nova (przy Operze Nova) już stała się symbolem zmian zachodzących w Bydgoszczy.
Obecnie Bydgoszcz zamieszkuje 358 tysięcy mieszkańców.
