Na skutek pierwszego rozbioru Polski (1772 r.) Bydgoszcz wcielono do Prus. Zaborca przejął miasto wyniszczone wojnami i mocno wyludnione. Bydgoszcz, znana w owym czasie jako Bromberg (niemiecka nazwa miasta), stała się ważnym ośrodkiem administracyjno-wojskowym. Miasto ponownie zaczęło rozwijać się jako centrum handlu i przemysłu, m.in. dzięki królowi Prus Fryderykowi II Wielkiemu, który podjął decyzję o budowie Kanału Bydgoskiego (1773-1774). Połączenie kolejowe z Berlinem z 1851 r. dało kolejny impuls do rozwoju miasta, w znaczący sposób przyczyniając się do jego rozkwitu.
Bydgoszcz jako Bromberg, Berlin jako stolica
Druga połowa XIX i początek XX wieku to okres dynamicznego rozwoju Bydgoszczy. Czas ten można nazwać drugim złotym okresem w historii miasta. Większość ówczesnych bydgoszczan to osoby, których rodziny przybyły z terenu Prus. Berlin, stając się stolicą zjednoczonych Niemiec, będzie więc wywierał ogromny wpływ na mieszkańców grodu nad Brdą. Na początku XX w. z Bydgoszczy do stolicy Cesarstwa Niemieckiego można było dojechać w pięć godzin. Mieszkańcy mogli wybierać spośród kilkunastu połączeń na dobę. Do Berlina udawali się bydgoscy kupcy, przedsiębiorcy, fabrykanci oraz architekci. Podobny ruch odbywał się jednak także w drugą stronę. W Bydgoszczy projektowali lokalni ale także berlińscy architekci. Nad Brdą powstawało wiele kamienic, budynków użyteczności publicznej, a także zakładów przemysłowych o ciekawej architekturze. Wszystko to spowodowało, że miasto nazywano małym Berlinem („Klein Berlin”). Zapraszamy na spacer po niemieckiej Bydgoszczy przełomu XIX i XX w.
1. Pałacyk Lloyda, ul. Grodzka 17*.
Obiekt wzniesiony w stylu manieryzmu niderlandzkiego w latach 1885-1886 dla kapitana żeglugi Otto Liedtke. Skromnych rozmiarów budowla kryje w swoich murach ponad 100 lat historii żeglugi śródlądowej w Bydgoszczy. Nieruchomość zakupiona na początku XX w. przez Bydgoskie Towarzystwo Żeglugi Śródlądowej (Bromberger Schleppschiffahrt) jest świadectwem roli, jaką w dziejach grodu nad Brdą odegrała wymiana handlowa rzeką. Związki Bydgoszczy z wodą, niezwykłe obiekty hydrotechniczne, ale także XIX-wieczne przemysłowe dziedzictwo miasta, doskonale widać na Wyspie Młyńskiej.
* Nazwy ulic i placów funkcjonowały w owym czasie w języku niemieckim; i tak ulica Grodzka to była Schloßstraße, a następnie Burgstraße.
2. Kościół pw. św. Andrzeja Boboli, pl. Kościeleckich 7.
Świątynia widoczna z Mostu Staromiejskiego została wzniesiona w latach 1901-1903 r. dla niemieckiej gminy wyznaniowej jako fara ewangelicka. Większość mieszkańców Bydgoszczy w tym czasie stanowili Niemcy, którzy byli w przeważającej części protestantami. Imponujący gmach kościoła, do dziś najwyższy budynek miasta (75m wysokości), zaprojektował berliński architekt Heinrich Seeling. Choć specjalizował się on w budowie gmachów teatralnych, zrealizował dwa obiekty sakralne dla Bydgoszczy, jedyne świątynie w jego dorobku.
3. Gmach Poczty Głównej w Bydgoszczy, ul. Jagiellońskiej 6.
Rozległy kompleks budynków pocztowych został wzniesiony pomiędzy Brdą a ul. Jagiellońską w latach 1883-1885 i i 1896-1900. Władze pruskie, po zwycięskiej wojnie z Francją (1870-1871) i uzyskaniu ogromnych kontrybucji wojennych, postanowiły rozbudować instytucje pocztowe w nowo powstałym Cesarstwie Niemieckim. Obiekt wzniesiony w stylu neogotyckim, stylu uznanym za narodowy przez parlament pruski w XIX w., do dnia dzisiejszego pełni swoją pierwotną funkcję. Na elewacji, wśród wielu interesujących detali, warto zwrócić uwagę na dobrze zachowane napisy w języku niemieckim znajdujące się nad wejściami do budynku.
4. Kamienica przy ul. Stary Port 1-3.
Neobarokowy narożny gmach wzniesiony przez jednego z najbardziej znanych bydgoskich budowniczych, Józefa Święcickiego, został zaprojektowany jako dom Hohenzollern. Interesującą ozdobą tego budynku była rzeźba cesarza Wilhelma I, umieszczona w niższy znajdującej się w narożniku na wysokości trzeciego piętra. Król Prus, który został pierwszym władcą zjednoczonych Niemiec, spoglądał na Brdę od 1893 r. do momentu powrotu Bydgoszczy do Polski w 1920 r.
5. Kamienica przy placu Teatralnym 6.
Charakterystyczną, wielkomiejską kamienicę zaprojektował w 1912 r. berliński architekt, Henry Gross, dla bydgoskiego kupca i fabrykanta mebli Otto Pfefferkorna. Przemysł meblarski w Bydgoszczy rozwijał się niezwykle dynamicznie w drugiej połowie XIX w. gdyż w grodzie nad Brdą istniało kilkanaście tartaków, w tym zakłady należące do berlińskich handlarzy drewnem. Stolica Niemiec była bez wątpienia głównym odbiorcą „bydgoskiego” drewna oraz tutejszych wyrobów meblarskich.
6. Kamienica Emila Werkmeistra, ul. Jagiellońska 4.
Budynek, zaprojektowany przez znanego i cenionego berlińskiego architekta, Heinricha Seelinga, został wzniesiony w latach 1910-1912. Nowoczesny, jak na tamte czasy, obiekt z ograniczonym detalem i ciekawym motywem solarnym w wykuszu powstał w miejscu dawnych spichlerzy na zlecenie bydgoskiego kupca Emila Werkmeistra.
7. Budynek Oddziału NBP w Bydgoszczy, ul. Jagiellońska 8.
Budynek został wzniesiony w latach 1863-1864 na potrzeby bydgoskiej filii Banku Królewskiego w Berlinie. Reprezentacyjny gmach zaprojektował niemiecki mistrz budowlany Hermann Cuno. Neorenesansowa budowla swoją formą nawiązuje do architektury pałacowej włoskiego renesansu. W momencie powstania, zaprojektowany w jego wnętrzu skarbiec, mógł poszczycić się niezwykle nowoczesnymi zabezpieczeniami.
8. Budynek Urzędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy, ul. Jagiellońska 3.
Najstarsza część obecnego kompleksu budynków została wzniesiona w latach 1834-1836 z przeznaczeniem na siedzibę rejencji bydgoskiej (jednostka administracyjna w Prusach powstała w 1815 r. decyzją króla Fryderyka Wilhelma III). Neoklasycystyczny gmach urzędu powstał według planów przygotowanych przez Wyższą Deputację Budowlaną w Berlinie. Obiekt zaprojektował radca budowlany Carl Adler, ale warto odnotować, że korekty projektu dokonał Karl Friedrich Schinkel (1781-1841), niemiecki architekt i urbanista, jeden z wybitniejszych przedstawicieli klasycyzmu w Królestwie Prus.
9. Fontanna Potop, park Kazimierza Wielkiego.
Fontanna, projektu berlińskiego rzeźbiarza Ferdinanda Lepcke, autora bydgoskiej „Łuczniczki, została uroczyście odsłonięta w 1904 r. Powstanie „Potopu” było wynikiem konkursu na projekt pomnika-fontanny, która miała ozdobić ten fragment miasta. Obiekt od samego początku stał się atrakcją, a przede wszystkim jednym z najczęściej fotografowanych miejsc w Bydgoszczy. Centralna grupa, ludzie oraz lew ratujący się przed wodą, miała wysokość około 6 metrów. Bydgoski wodotrysk zniknął z krajobrazu miasta w 1943 r., kiedy to został przetopiony na cele wojenne. Niemiecka armia zyskała w ten sposób niemal 9 ton brązu. Dzięki zaangażowaniu społeczników, ta wyjątkowa fontanna, powróciła na swoje miejsce w 2014 r.
10. Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła, plac Wolności.
Świątynia została wzniesiona w latach 1872-1876 na potrzeby bydgoskiej gminy ewangelickiej. Nowoczesny jak na owe czasy gmach został zaprojektowany przez berlińskiego architekta - Fryderyka Adlera. Wykładowca Berlińskiej Akademii Budownictwa, specjalizujący się w obiektach sakralnych, zaprojektował dla Bydgoszczy interesujący obiekt historyzujący z przewagą form neoromańskich i neogotyckich. Witraże w oknach prezbiterium ufundował cesarz niemiecki Wilhelm I, a wykonane zostały przez Cesarki Instytut Witrażowy w Berlinie. Kościół otrzymał nowoczesne gazowe ogrzewanie podłogowe oraz doskonałe oświetlenie składające się z ok. 200 lamp gazowych. Profilowane cegły i terakotę do wystroju elewacji sprowadzono z Charlottenburga (obecnie dzielnica Berlina).
11. Budynek Copernicanum, ul. Kopernika 1.
Ciekawy gmach, należący obecnie do Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, został wzniesiony w latach 1903-1906. Obiekt ten, ozdobiony ciekawymi secesyjnymi detalami (uwagę przykuwa m.in. zegar słoneczny na elewacji południowej), powstał w berlińskiej pracowni architektonicznej Carla Zaara i Rudolfa Vahla.
12. Pomnik „Łuczniczki”, park Jana Kochanowskiego.
Posąg wykonany przez berlińskiego rzeźbiarza, Ferdinanda Lepcke, to jeden z najważniejszych symboli miasta. Rzeźba została sprowadzona do Bydgoszczy w 1910 r. staraniem, m.in. ówczesnego burmistrza - Hugo Wolffa. Kopie „Łuczniczki” znajdują się m.in. w Coburgu, rodzinnym mieście Ferdinanda Lepcke, w Wilhelmshaven, partnerskim mieście Bydgoszczy, oraz na Wyspie Muzeów w Berlinie.
13 Aleje Mickiewicza.
Północna pierzeja tej reprezentacyjnej ulicy, wytyczonej w 1903 r., została zabudowana ciekawymi kamienicami i willami, które zaprojektowali czołowi lokalni architekci. Większość ze stojących tu budynków zostało ozdobionych detalami w stylu berlińskiej secesji. Warto dodać, że na północ od ulicy rozciąga się niezwykle nowoczesna, jak na owe czasy, dzielnica mieszkaniowa, zaprojektowana zgodnie z najnowszymi trendami urbanistycznymi początku XX wieku.
14. Budynek Akademii Muzycznej, ul. Słowackiego 7.
Gmach główny bydgoskiej akademii został zbudowany w latach 1904-1906 na potrzeby starostwa powiatowego. Bydgoszcz w okresie zaboru pruskiego była bowiem nie tylko stolicą rejencji ale także powiatem grodzkim. Neobarokowy budynek zaprojektował niemiecki architekt z podberlińskiego Poczdamu - Traugott Ernst Robert von Wienskowski - von Saltzwedel. Prace budowlane wykonała firma M. Czarnikow et Co z Berlina. Obiekt ten, nieznacznie przebudowany w okresie powojennym, do dziś stanowi ozdobę bydgoskiej dzielnicy muzycznej.
15. Budynki Polskiego Radia Pomorza i Kujaw.
a) ul. Gdańska 50.
Wolnostojąca willa w stylu włoskiego renesansu została zaprojektowana przez berlińskiego architekta Hildebrandta. Dostojny budynek od strony wschodniej otaczał ogród zaplanowany przez znanego projektanta ogrodów i parków Johanna Larassa, który wyksztalcenie zdobył w szkole ogrodniczej w Poczdamie. Willa została wzniesiona w latach 1900-1902 dla Wilhelma Blumwe, bogatego bydgoskiego przemysłowca. Blumwe był właścicielem świetnie prosperującej Fabryki Traków i Maszyn do Obróbki Drewna (obecna Fabryka Obrabiarek do Drewna). Zakład ten, mogący poszczycić się ponad 150-letnią historią, pod koniec XIX wieku zatrudniał ponad 100 robotników, a na początku XX wieku posiadał swoje przedstawicielstwa m.in. w Berlinie i Kolonii.
b) ul. Gdańska 48.
Niezwykła willa, jeden z najciekawszych obiektów w Bydgoszczy, została zbudowana w latach 1897-1898 dla Ernsta Heinricha Dietza, rentiera, a zarazem radcy magistratu Bydgoszczy. Budynek zaprojektował berliński architekt Heinrich Seeling, zainspirowany angielskim wydaniem architektury malowniczej. We wnętrzu znajdziemy wiele interesujących elementów dekoracyjnych, a w ogrodzie zachwyca fontanna ozdobiona rzeźbą czapli.
16. Kamienica przy ul. Gdańskiej 42.
Budynek został wzniesiony w latach 1905-1906 dla kupca Maxa Rosenthala przez uznanego bydgoskiego architekta - Fritza Weidnera. Weidner, przez większą część życia związany z Bydgoszczą, jest autorem jednych z najciekawszych i najbardziej charakterystycznych kamienic w centrum miasta. Do grodu nad Brdą przeniósł się z Berlina, początkowo podpisywał się „Fritz Weidner – architekt z Berlina”. Wielkomiejska kamienica jest przykładem nowych trendów w architekturze przełomu wieków, trendów, które do Bydgoszczy napływały w wersji zaadaptowanej przez niemieckich, często berlińskich, architektów. Wczesnomodernistyczny obiekt o uproszczonym detalu zdobi przede wszystkim para wykuszy połączonych masywnymi balkonami.
17. Kamienica przy ul. Krasińskiego 2, róg Gdańskiej.
Budynek zaprojektował Julius Knüpfer, architekt, który w końcu XIX w. przybył do Bydgoszczy z Berlina. Kamienica, zbudowana w 1912 r., prezentuje formy wczesnego modernizmu. Obiekt o zredukowanym detalu przykryty został dachem namiotowym, który zachował się do naszych czasów (podobny dach przykrywał gmach Domu Towarowego „Jedynak”). Warto dodać, że w okresie międzywojennym w kamienicy mieścił się ekskluzywny salon mód, a w pomieszczeniach na pierwszym piętrze odbywały się pokazy mody.
18. Budynek Domu Towarowego „Jedynak”, ul. Gdańska 15.
Modernistyczny dom towarowy został zaprojektowany przez Otto Waltera z Berlina dla zamożnej rodziny kupców - Conitzer. Stylistycznie budynek nawiązywać miał do berlińskich i paryskich domów towarowych. W obiekcie zastosowano, po raz pierwszy w Bydgoszczy, konstrukcję żelbetową. Na skutek pożaru budynek stracił swój pierwotny, bardzo charakterystyczny dach. Na elewacji warto zwrócić uwagę na rzeźby przedstawiające cztery greckie boginie (Afrodyta, Eris, Hera i Atena) znajdujące się nad wejściem oraz postać Sylena umieszczoną w narożniku budynku.
19. Ulica Dworcowa – na wysokości numeru 45.
Warto zwrócić uwagę na kamienice pod numerami 45, 47 i 49. Pierwsze dwie zostały zaprojektowane przez Ericha Lindenburgera, bydgoskiego architekta, który korzystał z najlepszych, berlińskich i monachijskich wzorców. Historyzujące obiekty posiadają interesujący secesyjny detal. Secesja w Bydgoszczy to secesja w wydaniu niemieckim, często ograniczająca się do detalu, kostiumu secesyjnego pokrywającego fasadę budynku.
20. Budynek dawnej Dyrekcji Kolei Wschodnich, ul. Dworcowa 63.
Imponujący gmach został zaprojektowany przez berlińskich architektów - Martina Gropiusa (1824-1880) i Heino Schmiedena. Historyzujący obiekt, nawiązujący do manieryzmu niderlandzkiego, wzniesiono na potrzeby pierwszej w Europie i na świecie dyrekcji kolejowej – Królewskiej Dyrekcji Kolei Wschodnich. Kierowała ona rozbudową i prowadziła nadzór nad liniami kolejowymi we wschodnich prowincjach pruskich. Sprzed budynku warto przejść kilka kroków do skrzyżowania ulicy Dworcowej i Królowej Jadwigi. Patrząc z tego miejsca w kierunku zachodnim, można dostrzec zabytkowy budynek dworca z połowy XIX w., częściowo widoczny za nowym terminalem dworcowym z 2016 r. Kolej żelazna odegrała niezwykle ważną rolę w historii miasta przełomu XIX i XX wieku.
* Mosty kolejowe w Bydgoszczy.
Trzy mosty kolejowe na rzece Brdzie w okolicy dworca kolejowego Bydgoszcz Główna to wyjątkowy zabytek techniki. Ceglany most wschodni został oddany do użytku w 1851 r. w ramach budowy linii kolejowej, która miała połączyć Prusy Wschodnie z Berlinem. Jest on jednym z najstarszych istniejących mostów kolejowych w Polsce. Ceglany most środkowy wzniesiono w 1872 r. podczas budowy linii kolejowej z Bydgoszczy do Inowrocławia. Most zachodni o konstrukcji żelbetowej (wzniesiony w 1895 r.) stanowi ciekawy kontrast w stosunku do sąsiednich ceglanych obiektów.
Przykłady realizacji architektów berlińskich - w Bydgoszczy i Berlinie - znaleźć można w kolekcji pocztówek „Berlin & Bydgoszcz”
-->> Pocztówki bydgosko-berlińskie
Zobacz również:
 Bydgoszcz jako Bromberg, Berlin jako stolica (ulotka - pdf) | [Bydgoszcz jako Bromberg, Berlin jako stolica] | 7036 kB |
